Forma protestu: dokumentalne asamblaże w poezji amerykańskiej

dr Joanna Mąkowska

Mój projekt habilitacyjny o roboczym tytule „Forma protestu: dokumentalne asamblaże w poezji amerykańskiej” wypełnia ważną lukę badawczą: poszerza rozumienie literatury protestu, ukazując jej mniej rozpoznany, eksperymentalny nurt, a zarazem ukazuje społeczno-kulturowe znaczenie dokumentalnych asamblaży w poezji amerykańskiej. Jak ukazuję w swoich badaniach, na początku XXI. wieku amerykańscy poeci i poetki zaczęli coraz częściej włączać do swoich prac zapożyczone teksty, na przykład dokumenty prawne i sądowe. Tego rodzaju eksperymenty poetyckie określa się mianem „poezji dokumentalnej”. Podobnie jak filmy dokumentalne czy reportaże literackie, poezja ta podważa potoczne rozumienie praktyki dokumentalnej jako obiektywnego sposobu relacjonowania faktów, stawiając pytanie o to, czyja „prawda” jest przedstawiana i w jakiej formie.

Pomimo że widać obecnie wzmożone zainteresowanie poezją dokumentalną, pozostaje ona dość słabo rozpoznana i umocowana teoretycznie. Celem projektu jest analiza dokumentalnego asamblażu jako wielogłosowej formy protestu, która odpowiada na splecione ze sobą przejawy niesprawiedliwości ekologicznej, socjoekonomicznej i rasowej w Stanach Zjednoczonych. Choć projekt skupia się głównie na poetkach i poetach tworzących w XXI. wieku (Ammiel Alcalay, Jennifer Scappettone czy Craig Santos Perez), bada on zarazem wybrane prace autorek modernistycznych (Kay Boyle, Muriel Rukeyser czy Mina Loy), których pionierskie eksperymenty w obrębie dokumentalnego asamblażu wzbogacają współczesne rozumienie praktyk dokumentalnych w poezji. 

Przyjęta perspektywa historyczna ukazuje ważne połączenia między latami 30. ubiegłego wieku a obecnymi czasami. W Stanach Zjednoczonych, dekady przed wybuchem II wojny światowej charakteryzowały nawarstwiające się kryzysy: wielki kryzys gospodarczy, który spowodował masowe bezrobocie, katastrofa ekologiczna („Dust Bowl”), która doprowadziła do exodusu rolników z Wielkich Równin, czy strukturalny rasizm, czego przykładem była słynna rozprawa sądowa „Chłopców ze Scottsboro”. Pierwsze dekady XXI. wieku naznaczone są kryzysem gospodarczym i pogłębiającymi się nierównościami społeczno-ekonomicznymi, a także narastającym kryzysem klimatycznym, migracyjnym, pandemią i eskalacją konfliktów zbrojnych. Choć wymienione kryzysy różnią się między sobą, wywołały one niezwykle podobną reakcję pośród wymienionych wyżej twórców i twórczyń: zwrot dokumentalny i potrzebę przemyślenia na nowo związków między awangardowym eksperymentem a zaangażowaniem społecznym bez uciekania się do uproszczonego języka propagandy czy politycznych deklaracji programowych. Projekt wypracowuje nowatorskie podejście teoretyczne wywiedzione z filozofii nowego materializmu, a dokładnie z teorii asamblażu Manuela DeLandy, inspirowanej myślą Gilles’a Deleuze’a. W świetle tych teorii dokumentalny asamblaż wyłania się jako relacyjna i partycypacyjna forma protestu, która ukazuje złożone zależności między poszczególnymi częściami ekosystemów i zachodzącymi w nich kryzysami, a zarazem pozwala dostrzec te aspekty historii, które pozostają zapomniane czy wyparte. Podejście to pozwala jednocześnie bliżej przyjrzeć się związkom między eksperymentalną poezją a myślą posthumanistyczną, rzucając na nie nowe światło.